: «وَتَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ صِدْقًا وَعَدْلاً لاَّ مُبَدِّلَ لِکَلِمَـتِهِ ; (انعام ، 115) و کلام پروردگار تو ، با صدق و عدل به  حد تمام رسید ; هیچ کس نمى تواند کلمات او را دگرگون  سازد .»• ب ) همگانى بودن  دین اسلام : برخى از دلایل همگانى بودن  دین اسلام عبارتند از: 1 . دین اسلام بر اساس فطرت انسان ها پایه گذارى شده و چون  فطرت در همه  انسان ها مشترک است ، پس اسلام همگانى است ; چنان که  قرآن  کریم مى فرماید: «فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِى فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لاَ تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ.. . ; (روم ، 30) پس روى خود را متوجه آیین پروردگار کن ! این فطرتى است که خداوند انسان ها را بر آن  آفریده ; دگرگونى در آفرینش الهى نیست .» نتیجه  ، این که  دین همگانى است . 2 . دین که  همان  مجموعه آیات الهى در قرآن  است ، به  «نور» (مائده ، 15) ، «کتاب مبین » (حجر ، 1) و «برهان » (نساء ، 174) تعبیر شده است . این نور براى همه  افراد بشر لازم و مفید است ; پس دین اسلام همگانى است ; چنان که  خداوند مى فرماید «وَ مَا هِىَ إِلاَّ ذِکْرَى لِلْبَشَرِ» (مدثر ، 31) ; «وَ مَا هُوَ إِلاَّ ذِکْرٌ لِّلْعَــلَمِینَ ; (قلم ، 52) و اختصاصى به  عصرى خاص و یا نژادى ویژه ندارد» ; «وَ مَآ أَرْسَلْنَـکَ إِلاَّ کَآفَّةً لِّلنَّاسِ» . (سبأ ، 28) 3 . قلمرو انذار پیامبر نیز همه  افراد بشرند: «تَبَارَکَ الَّذِى نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَى عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعَــلَمِینَ نَذِیرًا ; (فرقان ، 1) زوال ناپذیر و پر برکت است کسى که  قرآن  را بر بنده اش نازل کرد تا بیم دهنده جهانیان  باشد» ; «نذیراً للبشر ; نذیر براى بشر است .» (مدثر ، 36) 4 . دعوت و ترغیب دین از همه  انسان ها به  تدبّر و تفکر ، شاهد دیگرى بر جهانى بودن  آن  است : «أَفَلاَ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْءَانَ ; (محمّد ، 24) چرا در قرآن  تدبّر نمى کنید» . 5 . تَحدّى قرآن  تا قیامت و اعتراف جهانیان  به  عجز از آفریدن  اثرى همانند آن  ، دلیل دیگر بر جهانى بودن  دین است . 6 . اهداف دین (تزکیه  ، تعلیم ، حکمت و تربیت ) براى هدایتِ همگان  است ; هر چند افراد لایق از آن  سود مى برند: «الـم * ذَ لِکَ الْـکِتَـبُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِینَ ; (بقره ، 1 ـ 2) (بزرگ است خداوندى که این کتاب عظیم را از حروف ساده الفبا به وجود آورد) آن  کتاب با عظمتى است که  شک در آن  راه ندارد و مایه هدایت پرهیزکاران  است .» و.. . .• 1 . ر .ک : المیزان  ، ترجمه  حجتى کرمانى ، ج 5 ، ص 278 ـ 283 ، نشر فرهنگى رجاء . 2 . ر .ک : تسنیم ، آیة الله جوادى آملى ، ج 1 ، ص 31 ـ 41 ، مرکز نشر اِسراء . پرسش2: آیا درباره برترى پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله وسلم) غیر از مسأله خاتمیت، دلیل دیگرى از قرآن داریم؟ پاسخ: بى تردید پیامبران الهى در یک سطح نیستند و برخى بر دیگرى برترى دارند. «تِلکَ الرُّسُلُ فَضَّلنا بَعضَهُم عَلى بَعض; (بقره،253) برخى از پیامبران را بر برخى دیگر برترى بخشیدیم...»; «...وَ لَقَدْ فَضَّلْنَا بَعْضَ النَّبِیِّینَ عَلَى بَعْض...;(اسراء،55)...و در حقیقت، بعضى از پیامبران را بر بعضى برترى بخشیدیم...» و از پیامبران، پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) از همه برتر است. در حدیثى پیامبر گرامى(صلى الله علیه وآله وسلم)مى فرماید: خداوند 124 هزار پیامبر آفرید که من از همه آنان گرامى تر هستم در عین حال فخر و مباهاتى نمى کنم.• دلایل فراوانى بر این برترى هست که به برخى اشاره مى شود: 1. خاتمیت; پیامبر اسلام خاتم پیامبران است. «مَّا کَانَ مُحَمَّدٌ أَبَآ أَحَد مِّن رِّجَالِکُمْ وَ لَـکِن رَّسُولَ اللَّهِ وَ خَاتَمَ النَّبِیِّینَ...;(احزاب،40) محمد پدر هیچ یک از مردان شما نیست. ولى فرستاده خدا و خاتم پیامبران است...» 2. شاهد بر همه پیامبران; هر پیامبرى در قیامت گواه امت خویش است، ولى پیامبر اسلام گواه بر همه پیامبران خواهد بود. «فَکَیْفَ إِذَا جِئْنَا مِن کُلِّ أُمَّةِم بِشَهِید وَجِئْنَا بِکَ عَلَى هَـؤُلاَءِ شَهِیدًا ;(نساء،41) پس چگونه است ]حال شان[ آن گاه که از امّتى گواهى آوریم، و تو را بر آنان گواه آوریم؟» 3. رحمت بر جهانیان; پیامبر اسلام رحمت براى همه جهانیان است. «وَ مَآ أَرْسَلْنَـکَ إِلاَّ رَحْمَةً لِّلْعَــلَمِینَ ;(انبیاء،107) و تو را جز رحمتى براى جهانیان نفرستادیم.» 4. بالا بودن درجات; برخى از مفسران گفته اند در آیه «تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْض مِّنْهُم مَّن کَلَّمَ اللَّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَـت...;(بقره،253) مراد از «رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَـت; درجات بعضى از آنان را بالا برد» پیامبر اکرم است.• 1. بحارالانوار، علامه مجلسى، ج 11، ص 30. 2. ر.ک: المیزان، علامه طباطبایى، ج 2، ص 309، دفتر انتشارات اسلامى، قم . پرسش 3 : چند دلیل براى خاتمیت پیامبراسلام(صلى الله علیه وآله) بیان کنید . پاسخ : براى خاتمیت نبوت دلایل عقلى و نقلى وجود دارد . محور دلایل عقلى بر این است که چرا نبوت ، با پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله)خاتمه یافت ؟ در پاسخ پرسش 2 به آن اشاره خواهیم کرد . دلایل نقلى : آیات : 1 . «مَّا کَانَ مُحَمَّدٌ أَبَآ أَحَد مِّن رِّجَالِکُمْ وَ لَـکِن رَّسُولَ اللَّهِ وَ خَاتَمَ النَّبِیِّینَ وَ کَانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَىْء عَلِیمًا ; (احزاب ، 40) محمّد ، پدر هیچ یک از مردان شما نبود ، ولى رسول خدا و خاتم و آخرین پیامبران است و خداوند بر هر چیز آگاه است .» این آیه شریفه به خاتمیت نبوت تصریح دارد . 2 . «وَأُوحِىَ إِلَىَّ هَـذَا الْقُرْءَانُ لاُِنذِرَکُم بِهِ وَمَن بَلَغَ ; (انعام ، 19) این قرآن بر من وحى شده تا شما و تمام کسانى را که این قرآن به آن ها مى رسد ، انذار کنم .» از آمدن ضمیر «کم » که براى مخاطبان و جمله «و من بلغ » که شامل غایبان است (یعنى تا قیامت ) فهمیده مى شود که قرآن ، عمومى ، ابدى و جهانى است و دیگر وحى نازل نخواهد شد . لازمه انقطاع وحى ، (به این شکل ) ختم نبوت است . آیات دیگرى نیز در این زمینه وجود دارد .• روایات : 1 . امام صادق(علیه السلام) مى فرماید : «خداوند متعال ، محمد(صلى الله علیه وآله) را مبعوث گردانید ; پس به او سلسله پیامبران را ختم نمود و بعد از او پیامبرى نیست ; و بر آن جناب کتابى نازل فرمود ; پس به آن کتاب ، کتب را ختم فرمود ; پس کتابى بعد از کتاب آن حضرت نیست .»• 2 . پیامبراسلام(صلى الله علیه وآله) در حدیث معروف و متواتر منزلت ، خطاب به حضرت على(علیه السلام) مى فرماید : «آیا راضى نیستى که نسبت به من ، همانند هارون نسبت به موسى باشى ، جز این که پیامبرى بعد از من نخواهد بود ؟»• 3 . حضرت على(علیه السلام) مى فرماید : «خداوند ، پیامبر را پس از دوران فترت ، بعد از پیامبران گذشته فرستاد ، .. . و به وسیله او سلسله نبوت را تکمیل کرده ، وحى را با او ختم نمود .»• این احادیث و روایات فراوان دیگرى با پیامى روشن به خاتمیت نبوتِ پیامبراسلام(صلى الله علیه وآله) تصریح کرده است . 1 . المیزان ، علامه طباطبایى(رحمه الله) ، ترجمه موسوى همدانى ، ج 7 ، ص 58 ـ 59 ، 2 . وسایل الشیعه ، شیخ حر عاملى ، ج 18 ، ص 147 ، ح 62 ، مکتبة الاسلامیة . 3. بحارالانوار ، علامه مجلسى(رحمه الله) ، ج 21 ، ص 208 . 4 . نهج البلاغه ، سید رضى(رحمه الله) ، شرح شیخ محمّد عبده ، ص 307 ، دارالبلاغه ، پرسش 5 : آیا دلیلى در قرآن وجود دارد که ثابت کند ، ادعاى قرآن در خاتمیت صحیح است ; یعنى این ادعاى قرآن از خود قرآن دلیلى هم دارد ؟ با همه رشد افکار بشرى آیا باز هم قرآن جوابگو مى باشد ؟ پاسخ : دلایل نقلى بر خاتمیت در قرآن و روایات بسیار است . یک دسته آیات دلالت مى کند که هدف همه ادیان واحد بوده که با گذشت زمان کامل شده است : «وَتَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ صِدْقًا وَعَدْلاً لاَّ مُبَدِّلَ لِکَلِمَـتِهِ... ; (انعام ، 115) و سخن پروردگارت به راستى و داد ، سرانجام گرفته است و هیچ تغییردهنده اى براى کلمات او نیست .. .» . دسته دیگر آیات ، مربوط به خاتمیت نبوت و وحى است : «.. .وَ لَـکِن رَّسُولَ اللَّهِ وَ خَاتَمَ النَّبِیِّینَ... ; (احزاب ، 40) .. . ولى فرستاده خدا و خاتم پیامبران است .. .» . اگر فلسفه تجدید نبوت هاى «تبلیغى » و «تشریعى » سابق مشخص گردد ، مسئله خاتمیت ، روشن و شفاف مى شود . برخى از علل تجدید نبوت ها عبارتند از : 1 . عدم رشد و بلوغ فکرى مردم و قادر نبودن آن ها به حفظ کتاب آسمانى ; به همین خاطر این کتب در معرض تحریف قرار گرفت ; ولى در زمان نزول قرآن که مقارن با پشت سرگذاشتن دوران کودکى بشر است ، این مشکل از بین رفت و از آن جا که قرآن بر خلاف سایر کتب آسمانى ، خود معجزه است و حفظ آن از سوى خداوند ضمانت شده است ، از تحریف مصون است . 2 . در دوره هاى پیش ، بشر به واسطه عدم بلوغ فکرى قادر نبود یک نقشه کلى براى مسیر خود دریافت کند ; به همین جهت لازم بود منزل به منزل کسانى او را راهنمایى کنند ; ولى این قدرت و بلوغ در دوره نزول قرآن حاصل گردید و باعث منتفى شدن یکى دیگر از علل تجدید نبوت شد . 3 . غالب پیامبران ، تبلیغى بودند ، بعد از ختم نبوت ، مأموریت تبلیغ به عهده امام معصوم و علماى صالح گذاشته شد و لزومى براى تجدید نبوت نبود . 4 . بشر با دریافت کلیات وحى که قرآن به او داده است ، از نظر رشد فکرى به جایى رسیده که مى تواند در پرتو اجتهاد ، کلیات وحى را تفسیر و توجیه نماید و در شرایط مختلفِ مکانى و متغیّر زمانى هر موردى را به اصل مربوط ارجاع دهد . و.. . . پس معناى ختم نبوت ، این است که نیازِ به وحىِ جدید و تجدید نبوت رفع شده است ; ولى نیاز به دین و تعلیمات الهى همیشگى است ; که این مهم را دانشمندان دینى از طریق اجتهاد و استنباط انجام مى دهند و نیز با کمى دقت روشن خواهد شد که قرآن به عنوان مجموعه دین ، جواب گوى همه نیازهاى بشر ـ با همه رشد و بلوغى که دارد ـ خواهد بود ; چون اولا : مصادر تشریع ، غنى ، وسیع و از نوعى انعطاف بهره مند است : «وَ مَا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِى الدِّینِ مِنْ حَرَج ; (حج ، 78) .. . و در دین بر شما سختى قرار نداده است .. .» . ثانیاً : اسلام به واقعیات توجه دارد ; نه به صورت و شکل . اسلام ، به وسایل خاص یک عصر نظر ندارد ; بلکه روش و بیان کلیات متناسب با واقعیات را مطرح مى کند : مثلا در افزایش دادن قدرت نظامى مسلمانان مى فرماید : «وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّة... ; (انفال ، 60) و هرچه در توان دارید بسیج کنید.. .» که این اصل کلى ، همه اعصار را پوشش مى دهد . در دیگر موارد نیز چنین است . بنابراین ، اسلام شریعتى کامل ، جامع و جاویدان است . براى رویدادها و مسائل متناسب هر زمان ، قوانین و اصول کلى دارد و راه به کارگیرى آن ها را اجتهاد مى داند . راه اجتهاد همیشگى است و پاسخ گوى نیازمندى هاى بشر ، متناسب با رشد افکار او در همه زمان هاست .• _ ر .ک : وحى و نبوت ، استاد شهید مطهرى(رحمه الله) ، ج 3 ، ص 40 ـ 44 ، انتشارات